KAMIENICE MÓWIĄ | Podwórza nienawiści i inne niuanse kamienic.

Wstrętne, paskudne studnie, ciemnica w mieszkaniu, widok z okna na mury... czy faktycznie w tamtych czasach budowano bez pomyślunku, byle ućkać tych kamienic, byle za czynsz do kieszeni wpadało?
Jak to było, o co chodziło – dziś wyjaśniam termin "łódzkiej studni", porozmawiamy też o ciasnych, wąskich klatkach schodowych.

Odpowiedź może wydawać się na razie prozaiczna: czasem są to dziedzińce, a czasem po prostu świetliki.
Te małe i ciasne podwórka, dopiero w naszych rękach zamieniły się w miejsca wypoczynku, oprószone zielenią. Ale co z ich cciasnotą?

Dużo i długo by mówić ogółem o kamienicach, ale ja mam bzika na punkcie klatek schodowych i podwórek, więc to oczywiste, że oba tematy opracowałam w rozszerzeniu.

Nasze zróżnicowanie przestrzenne na tle Europy Zachodniej jest specyfiką łódzką i podobno również amerykańską.
Zaczynamy – na podstawie książki "Typologia łódzkiej kamienicy" autorów: Michał Domińczak i Artur Zaguła.

ŚWIETLIKI cóż to jest i po co w ogóle powstały?

Jest to motyw istniejący w kamienicach mieszczańskich średniowiecza i renesansu.
Powstały w celu poprawy oświetlenia oraz wentylacji pomieszczeń. Często możemy je oglądać w narożnikach na połączeniu oficyn.
Nadal brzmi jak cięcie styropianu tępym nożem?

Problem zbyt małego podwórka, czyli – kiedy samo podwórze, staje się świetlikiem.

Celem podwórzy wokół których krąży wiele nienawistnych opinii, nigdy nie było stworzenie rekreacyjnego dziedzińca, jakim są szerokie powierzchnie, zazwyczaj otwarte z jednej strony.

Tzw. podwórza-studnie, to świetliki mające na celu doświetlanie i wentylację klatek schodowych i pomieszczeń drugorzędnych.
Pierwotnie salony czy gabinety, znajdowały się na przodzie frontowych kamienic.
Od strony podwórzy jak i w oficynach, mieściły się (prócz klatek schodowych), pomieszczenia gospodarcze, kuchnia.

Rozkład:

Pokoje reprezentacyjne umieszczano od frontu, dalej jadalnia w środku, kuchnia i pomieszczenia sanitarne w oficynach.

Dziś kompletnie się to pozmieniało, lecz zamysł architektów był zgoła dobry.

Dosadnie:

Jeśli podwórko zostało stworzone WYŁĄCZNIE w celu doświetlenia klatki schodowej, korytarzy, toalet, łazienek, kuchni; to takie podwórze jest TYLKO ŚWIETLIKIEM, a nie pato-deweloperką XIX czy XX wieku.

Jeżeli na podwórze były skierowane okna mieszkań, wówczas podwórze jest pełnoprawnym DZIEDZIŃCEM.

Świetliki były popularne również w zabudowie Wiednia i Paryża.

Problemem ciemnych mieszkań w kamienicach jest tylko to, że dziś tworzy się je w miejscach, w których pierwotnie były pomieszczenia gospodarcze lub najwyżej mieszkania służby.

Drugim problemem jest to, że niegdyś otwarte podwórza-dziedzińce, współcześnie pozamykano nową zabudową, odbierając dostęp światła do dziedzińca, który automatycznie stawał się tą nienawistną studnią.

Budynki nie posiadające własnego dziedzińca, bądź takie, w których występujący dziedziniec jest niewielkich rozmiarów, a okna mieszkań są skierowane na granice działki, są nazywane układami odśrodkowymi lub zwartymi.

Kamienice, w których mieszkania skupione są wokół podwórza (dużego dziedzińca), są określone jako układ dośrodkowy lub dziedzińcowy.
To najstarszy układ, zainspirowany renesansowymi i barokowymi pałacami miejskimi. Ten układ swoje korzenie ma w średniowieczu, gdy budowano domy frontowe z oficyną boczną (kształt litery "L")

I tu znów należy się zastanowić, jaki był pierwotny cel podwórza i jak od początku wyglądał układ mieszkań kamienicy.

Podział łódzkiej architektury mieszkaniowej:

Dom małomiasteczkowy – piętrowy z pojedynczą klatką schodową.

Dom czynszowy – minimum 3 kondygnacje, prześwit bramny umieszczony symetrycznie, klatka schodowa, oficyny boczne.

Kamienica czynszowa – wyższa od domu czynszowego (od 3 do 5 kondygnacji), oficyny. W parterze lokale usługowe. Czasami występuje więcej niż jedna klatka główna.

Kamienica wielkomiejska – w Łodzi maksymalnie 5-6 kondygnacji. Prześwit bramny umieszczony asymetrycznie.
Zdarzają się odmiany kamienic mieszkalno-handlowych, w których parter i pierwsze piętro, zajmują lokale usługowe i handlowe.
Wówczas z całą pewnością występuje więcej niż jedna klatka główna.

Klatki schodowe – tzw. komunikacja pionowa

Wyróżnia się:

schody reprezentacyjne – prowadzą głównie do mieszkań
schody pomocnicze (te wąskie i strome) – służbowe, kuchenne, lub techniczne

Typy doświetleń schodów:

Oświetlenie pionowe, boczne – zdecydowanie najskuteczniejsze. Doświetla wszystkie kondygnacje. Najciekawsze możemy obserwować w kamienicach modernistycznych, tzw. "termometry".
Oświetlenie odgórne, świetlik w dachu – ładne, spektakularne, ale nie sprawdza się w wielokondygnacyjnych kamienicach, im niżej, tym ciemniej.

Efekt doświetlania górnego.

Przykład pionowego doświetlania klatki schodowej w modernizmie. Kilińskiego 82.

Struktura mieszkań:

Łazienki i toalety, zawsze były umieszczane w ciasnym, nieoczywistym miejscu, z małym dostępem światła. Narożniki wewnętrzne, wgłębienia, wnęki wspomnianych na początku studni doświetlających.
Masz w tym miejscu pokoik, bądź jego część? To nie było w zamyśle architekta.

Przykład pokoju na łączeniu kamienicy frontowej z oficyną:

Pokój berliński – był to pokój przechodni ze ściętym narożnikiem, ze słabym doświetleniem.

Połączenie skośne jest najbardziej archaicznym sposobem. Robiono tak już w średniowieczu.

Połączenia w Łodzi są bardzo różne i rozmieszczenie rzutuje na kształt elewacji rewersu. To tzw. uskoki elewacji.

Najczęściej, celem uzyskania większej przestrzeni, wysuwa się pomieszczenia w ryzalitach i najczęściej "pozbywano" się w ten sposób klatek schodowych.

Przykład podwórza kamienicy przy Kilińskiego 115:

Klatki schodowe:

Najczęściej wejście do kamienicy znajduje się w bramie i tamtejsze drzwi prowadzą na reprezentacyjną, szeroką klatkę schodową.

Natomiast klatki w oficynach (dla służby), bardzo często były strome i wąskie. Uważam, że też bywają bardzo ciekawe. W oficynach można spotkać nawet kręcone. Zajrzyjcie sobie do oficyny przy Piotrkowskiej 29 lub przy Wschodniej 38.
Ciekawe też są klatki schodowe w narożnikach wewnętrznych (między oficynami), np. Włókiennicza 22.
Zdarza się, choć rzadziej, że w oficynie pojawia się druga reprezentacyjna klatka schodowa.

☝Co do wcześniej omawianego doświetlania schodów – w Łodzi najczęściej stosowano boczne. I teraz kilka perełek. Możecie sobie wyciągnąć notesik (teraz będzie dużo adresów) i później osobiście przyjść je pooglądać. Jeżeli jakiś miły mieszkaniec Was wpuści. ;)
Podam też ciekawe przykłady kamienic szerokofrontowych i dwudziałkowych, gdzie pierwotnie miały istnieć wielkie dziedzińce.

Przy Rewolucji 29, schody służbowe przylegają do schodów reprezentacyjnych. Ponadto mieszczą się tam 2 klatki reprezentacyjne i 3 pomocnicze.

Rewolucji 29.

Rewolucji 29. Klatka reprezentacyjna.

Rewolucji 29. Klatka reprezentacyjna.

Klatki schodowe narożnikowe, to jak wspomniałam, rzadkość.
Przy Włókienniczej 22 mamy taki wzór. Jeszcze bardziej nietypowy jest na rogu ulic Wschodniej i Włókienniczej. Obie klatki, główna i pomocnicza, zlokalizowane są od frontu.

Na rogu Rewolucji i Wschodniej, umieszczona w przylegającym do bramy korytarzu, kręcona klatka.

Typy kamienic o dużych (pierwotnie) podwórzach:

Najstarszym zachowanym przykładem kamienicy szerokofrontowej jest ta przy Wschodniej 50 (połowa lat 70-tych XIX wieku); również: Tuwima 46, Struga 3 i 4, Gdańska 42.

Tuwima 46 kamienica Ferdynada Drasche.

Struga 3 i 4.

Gdańska 42.

Gdańska 42.

Rewolucji / Wschodnia

Typy działek, na których budowano kamienice.

Nie było wiele kamienic zajmującej więcej niż jedną działkę. Zazwyczaj było tak, że budowali dwie bliźniacze kamienice i tak jest m.in. z kamienicą Hilarego Majewskiego.
Przy Wschodniej 33/35, kamienice z roku 1890, dwa budynki na innym rzucie, lecz elewacja identyczna.

Inne bliźniaki syjamskie, stoją przy Zielonej 1/3, Żeromskiego 77/79, Struga 32, Rewolucji 42 i Sienkiewicza 37, oraz Sienkiewicza 33.

Wschodnia 33/35.

Sienkiewicza 33.

📌Zatem wiemy już skąd wzięła się opinia o ciemnych mieszkaniach, oraz termin "łódzkiej studni".

Pamiętajmy zatem, że typowe mieszkanie w kamienicy, znajdowało się na froncie i bardzo często miało okna na dwie lub nawet trzy strony.
Studnie wentylacyjno-doświetlające, są obecnie w większości starej zabudowy. Ale to tylko funkcyjne podwórka, a nie dziedzińce.

Dziękuję za poświęcony czas na czytanie. Planuję kolejną część, tym razem tematem będą elewacje kamienic, które, jak wiemy, u nas w Łodzi są fantastyczne.

Popełniłam wielki skrót topornych rozdziałów. By lepiej wszystko zrozumieć (i ujrzeć na przykładach wielu ilustracji), polecam zapoznać się z książką osobiście.